Wpływ snu na prawidłowy rozwój dziecka

Sen jest jednym z czynników, które wpływają na prawidłowy rozwój dziecka. Wspomaga pamięć  i koncentrację, sprzyja większej aktywności fizycznej w ciągu dnia. Istotnym jest odpowiednia długość ( ilość) snu na dobę oraz jego jakość zgodnie z zapotrzebowaniem wiekowym. Wraz z wiekiem dziecka zapotrzebowanie na sen ulega zmniejszeniu. Sen podzielony jest na dwie fazy (REM, NREM), które powtarzają się cyklicznie w ciągu nocy tworząc tzw. cykle snu. U niemowląt i małych dzieci występuje przewaga fazy REM nad fazą snu głębokiego. Mózg w tej fazie wykazuje wzmożoną aktywność kory mózgowej, choć dziecko śpi. Wraz z wiekiem dziecka zapotrzebowanie na sen ulega zmniejszeniu. Sen wspomaga pamięć  i koncentrację, sprzyja większej aktywności fizycznej w ciągu dnia.

Sen jest jednym z czynników, które wpływają na prawidłowy rozwój dziecka. Wspomaga pamięć  i koncentrację, sprzyja większej aktywności fizycznej w ciągu dnia. Istotnym jest odpowiednia długość ( ilość) snu na dobę oraz jego jakość zgodnie z zapotrzebowaniem wiekowym. Wraz z wiekiem dziecka zapotrzebowanie na sen ulega zmniejszeniu. Sen podzielony jest na dwie fazy (REM, NREM), które powtarzają się cyklicznie w ciągu nocy tworząc tzw. cykle snu. U niemowląt i małych dzieci występuje przewaga fazy REM nad fazą snu głębokiego. Mózg w tej fazie wykazuje wzmożoną aktywność kory mózgowej, choć dziecko śpi. Wraz z wiekiem dziecka zapotrzebowanie na sen ulega zmniejszeniu. Sen wspomaga pamięć  i koncentrację, sprzyja większej aktywności fizycznej w ciągu dnia. 

Czynniki regulujące sen dziecka

Noworodki nie odróżniają dnia od nocy. Sen noworodka charakteryzuje brak rytmu dobowego, występuje  rytm 4 godzinny. Dziecko budzi się co 2,5 godziny. Pierwsze tygodnie życia to regulacja w reakcji na „głód-sytość”. Wraz ze wzrostem dojrzałości układu nerwowego kształtuje się rytm dobowy. Powoli wykształca się regulacja nerwowo- hormonalna. Ma to miejsce około  5-6 tygodnia życia. Zapotrzebowanie na sen oraz charakter snu zmieniają się wraz z wiekiem dziecka. Wraz z wiekiem dziecka zapotrzebowanie na sen ulega zmniejszeniu, zwiększeniu zaś aktywność ruchowa i okresy czuwania.

Tabela 1. Dobowe zapotrzebowanie na sen u dzieci.

Tabela 2. Zmiana charakteru snu a wiek dziecka.

Na długość snu wpływają: czynniki genetyczne, wiek, styl życia, aktywność ruchowa, regulacja poprzez układ neuroprzekaźników. Najważniejszym czynnikiem kształtującym rytm okołodobowy jest światło. Bodźce świetlne, padając na siatkówkę gałek ocznych, wpływają na czynność przedniego podwzgórza tzw. jąder nadskrzyżowaniowych, struktury mózgu człowieka odpowiedzialnej za synchronizowanie wszystkich układów okołodobowych ciała. Jądra nadskrzyżowaniowe  wpływają m.in. na wydzielanie przez szyszynkę melatoniny – hormonu, którego główną funkcją fizjologiczną jest wskazywanie organizmowi okresu ciemności. 

Fazy snu- specyfika faz snu u niemowląt  i małych dzieci

Sen podzielony jest na dwie fazy, które powtarzają się cyklicznie w ciągu nocy tworząc tzw. cykle snu. Są to fazy : (NREM-non rapid eye movement), sen głęboki oraz  ( REM-rapid eye movement), sen płytki zwany paradoksalnym. Sen głęboki (NREM), charakteryzuje prawie całkowity bezruch, rozluźnienie mięśni, zwolniony i regularny oddech i tętno, niski poziom aktywności metabolicznej oraz brak szybkich ruchów gałek ocznych. Występuje w tej fazie całkowite percepcyjne odizolowanie od środowiska, dziecku nie przeszkadzają dźwięki, czy światło. Trudno jest je wybudzić. Wybudzone może głośno płakać. Sen płytki zwany paradoksalnym ( REM), ma charakter aktywny.  Towarzyszy mu: nieregularny, nierówny oddech dziecka, wahania tętna, unieruchomienie większych mięśni połączone z ruchami kończyn, drganie mięśni twarzy wyrażane zróżnicowaną mimiką, szybkie, częste i prawidłowo zsynchronizowane ruchy gałek ocznych pod zamkniętymi powiekami (tzw. rapid eye movements – REM).W fazie REM występują marzenia senne. Mózg w tej fazie wykazuje wzmożoną aktywność kory mózgowej, choć dziecko śpi. Sen NREM i REM następują po sobie w trakcie nocy cyklicznie, tworząc tzw. cykle snu. Każdy cykl snu kończy się zazwyczaj krótkim wybudzeniem. Długość cyklu snu zmienia się na przestrzeni życia człowieka, przy czym największe zmiany dokonują się w dzieciństwie. U niemowlęcia cykl snu trwa około 50 min., w pierwszych latach życia stopniowo się wydłuża do osiągnięcia przedziału 80-120 minut u ludzi dorosłych. U niemowląt i małych dzieci występuje przewaga fazy REM nad fazą snu głębokiego. Faza snu REM jest u niemowląt dwukrotnie dłuższa niż u dorosłych, co wynika prawdopodobnie ze specyfiki nabywanych przez nie umiejętności (percepcyjne i ruchowe). Sen noworodka  i niemowlęcia ma specyficzny charakter - nie wiąże się on z zawężeniem lub zmianą pola świadomości. Kora mózgowa nowo narodzonego dziecka pozostaje w pełni aktywna, przez co jest ono zdolne do uczenia się podczas snu - może nauczyć się rozpoznawać wielokrotnie czytane w jego otoczeniu opowiadanie, oczekiwać karmienia czy wybijania godzin przez zegar. U niemowląt i małych dzieci sen rozpoczyna się od fazy REM, u dorosłych od fazy NREM ( N1). U dzieci 50 procent czasu snu stanowi sen aktywny REM ( dorośli 20 procent).

Rola snu

Rola snu w organizmie dziecka jest złożona. Sen regeneruje organizm poprzez  spowolnienie pracy serca i nerek, rozluźnienie, zwiotczenie mięśni, redukcję dopływu bodźców do układu nerwowego, czasowe zawieszenie kontroli procesów fizjologicznych (tj. utrzymanie na stałym poziomie temperatury ciała oraz ciśnienia gazów we krwi) w fazie REM ( rapid eye movement). W czasie snu ma miejsce oszczędzanie energii na drodze  obniżenia temperatury ciała i regulacji ciśnienia krwi, następuje stabilizacja rytmu pracy narządów wewnętrznych. W czasie snu wzmagają się podziały,  wzrost, odnowa  oraz  naprawa wielu komórek i tkanek - np. złuszczanie i odnowa komórek skóry. Regulacja gospodarki hormonalnej – np. obniżenie stężenia kortyzolu, regulacja stężenia hormonów związanych z poczuciem sytości (leptyny) i głodu (greliny), wzrost syntezy somatotropiny mają miejsce w czasie snu. W trakcie trwania  fazy snu wolnofalowego/głębokiego (NREM-non rapid eye movement) ma miejsce regulacja stężenia insuliny i glukozy. Szczególnie ważne więc dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki hormonalnej mają pierwsze godziny snu, bezpośrednio po zaśnięciu. Sen usprawnia działanie układu odpornościowego poprzez wzmożoną syntezę przeciwciał odpornościowych w czasie snu. Bardzo ważną rolą snu, zwłaszcza w organizmie małego dziecka jest rozwój  i regeneracja mózgu w czasie snu. W fazie REM wzrasta przepływ krwi przez mózg. Kiedy dziecko śpi jego mózg pracuje nieustannie, tworzą się nowe połączenia nerwowe, następuje stymulacja (nieużywanych podczas stanu czuwania) neuronów. W czasie snu porządkują się zdobyte podczas dnia informacje. Faza REM pozwala usunąć z magazynów pamięci mimowolnie zebrane w ciągu dnia, zbędne informacje. Sen  może stanowić skuteczny rodzaj ucieczki przed nadmiarem wrażeń, istotnej dla dziecka zwłaszcza w pierwszych miesiącach życia, kiedy jest ono poddane działaniu intensywnymi i nowymi bodźcami. Sen wspomaga pamięć  i koncentrację, proces uczenia i zapamiętywania nowych informacji m.in. porządkowanie  i przemieszczanie zgromadzonych za dnia przeżyć, wspomnień oraz zapamiętanych informacji z zasobów pamięci  krótkoterminowej do wydajnych rejonów pamięci długoterminowej. W czasie snu następuje odbudowa neuroprzekaźników. Jest szczególnie ważny dla nabywania umiejętności ruchowych i percepcyjnych.

Skutki niedoboru snu u dziecka

Z uwagi na rolę jaką sen pełni w ustroju dziecka bardzo ważna jest odpowiednia ilość snu na dobę i jego jakość. Niedobór snu u dziecka ma bardzo negatywny wpływ na jego zdrowie. Zmęczenie psychiczne i fizyczne, uczucie wyczerpania, rozkojarzenie, problemy z koncentracją, osłabienie pamięci, problemy ze skupieniem uwagi, brak równowagi emocjonalnej skutkują nerwowością, drażliwością, częstą irytacją. Brak snu, zła jakość snu to często ponury i zły nastrój. W następstwie braku snu dziecko jest smutne, rzadko się uśmiecha. W trakcie czuwania w mózgu gromadzą się różnego rodzaju metabolity i substancje, które sprawiają, że stajemy się coraz bardziej znużeni, nieuważni, senni. Występują zaburzenia w wytwarzaniu neuroprzekaźników. Odwrócenie tych procesów jest jedną z głównych funkcji snu. Faza snu głębokiego (NREM) jest bardzo  wrażliwa na zaburzenia (np. skrócenie snu, hałasy, wybudzanie itp) ze względu na regulację w jej trakcie, stężenia insuliny i glukozy, a w następstwie rozregulowanie gospodarki hormonalnej. Krótszy sen powoduje wzrost stężenia greliny, odpowiadającej za odczuwanie głodu, wzrost stężenia kortyzolu, obniżenie stężenia leptyny, hamującej apetyt, skutkiem czego występuje wzrost prawdopodobieństwa otyłości. .Dzieci , które w ciągu tygodnia zbyt późno chodzą spać i tym samym śpią zbyt krótko są w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia otyłości w wieku dorosłym. Zbyt krótki sen dobowy to także zaburzenia w wydzielaniu hormonu wzrostu. Zmniejszenie ilości snu na dobę powoduje obniżenie odporności na choroby np. zmniejszenie liczby białych krwinek, upośledzenie aktywności limfocytów (w tym cytotoksycznych typu natural killer). Wraz ze skróceniem czasu snu, przepływ impulsów nerwowych z komórki do komórki jest opóźniony. Konsekwencją jest opóźniony rozwój poznawczy. Neurony tracą swoją plastyczność i stają się niezdolne do tworzenia nowych połączeń. 

Czynniki wpływające na jakość snu dziecka

Zapewnienie dziecku zdrowego snu polega na ograniczeniu bodźców ze środowiska zewnętrznego przed snem oraz podczas snu. Noworodki, małe niemowlęta będę budzić się na karmienie. Inne jednak bodźce zewnętrzne poza głodem powinny być ograniczone.

Tabela 3. Czynniki wpływające na jakość snu dziecka

Należy usypiać dziecko w miarę możliwości o stałej godzinie i w podobnych warunkach. Niezwykle istotne w łatwym i szybkim zasypianiu są powtarzalne rytuały przed snem, które ułatwiają dziecku zasypianie, takie jak poprzedzająca sen kąpiel, karmienie, słuchanie spokojnej muzyki, czy czytanie bajek. Delikatna, miękka pościel, swobodne, niekrępujące ruchów ubranko, dobrze chłonąca wilgoć pieluszka, zapewniająca nieprzerwany długi sen i swobodę ruchów to również bardzo ważne czynniki dobrego snu. Dziecko w nocy często się porusza, jego ruchy nie powinny być skrępowane. Ciasne ubranko, odczucie wilgoci spowodowane mokrą pieluszką mogą powodować wybudzanie dziecka. Odpowiednie miejsce i warunki do spania  to również zaciemniony, wywietrzony pokój z optymalną  temperaturą ok. 21 st. Celsjusza. Prawidłowo zbilansowana dieta odgrywa istotną rolę w prawidłowym zasypianiu i nieprzerwanym śnie. Unikanie spożywania przed snem ostrych czy wzdymających pokarmów, nie przekarmianie dziecka przed snem, ale też unikanie usypiania dziecka głodnego sprzyjają szybkiemu zasypianiu i lepszej jakości snu. Aktywność ruchowa w ciągu dnia, ruch na świeżym powietrzu, codzienne spacery są potrzebne by dobrze sypiać. Na około 2-3 godziny przed snem należy unikać nadmiernej aktywności ruchowej, która utrudnia zasypianie.

Sen ma ogromny wpływ na zdrowy rozwój noworodka oraz małego dziecka. Z uwagi na specyfikę faz snu u dziecka z przewagą fazy REM (sen płytki), zasadnym się wydaje świadome zapewnienie dziecku optymalnych warunków do niepotrzebnego niewybudzania się zwłaszcza w fazie REM. Spełnienie tych warunków sprzyja kształtowaniu lepszej zdolności poznawczej, wspomaga pamięć i koncentrację, sprzyja nawiązywaniu więzi, tworzeniu relacji, większej otwartości. Sprzyja większej aktywności fizycznej w ciągu dnia.

Dr n. med. Małgorzata Gołkowska

Instytut Profilaktyki i Zdrowia Dzieci i Niemowląt